Ukeleles

Geschiedenis Ukelele of “UKE”

Ukelele ook wel UKE genaamd is een zeer belangrijk snaarinstrument voor de huidige entertainmentindustrie en toch krijgen wij van ToTheMaxx Music veel de vraag: “Wanneer hebben de bewoners van Hawaï de ukelele eigenlijk uitgevonden?” Dat is een vraag die ons vrijwel elke week een keer wordt gesteld zodra het onderwerp ukelele ter sprake komt.

Het wereldwijde geloof dat de ukelele van oorsprong uit Hawaï komt, het instrument dat door de eeuwen heen relatief onbekend leek op te groeien te midden van de afstammelingen van de bewoners in Polynesië, is een wijdverspreid misverstand, een misverstand wat wij maar al te graag de wereld uit helpen Daar wij van mening zijn dat de geschiedenis een belangrijke factor is bij het ontstaan van dit geweldig snaarinstrument.

Na uitgelegd te hebben dat de vroegste ukeleles pas te midden van de jaren 1880 zijn gedateerd, pauzeer ik voor dramatisch effect om er vervolgens aan toe te voegen dat de ukelele niet is uitgevonden door de bewoners van Hawaï, waarop keer op keer dezelfde blik van verwarring en ongeloof te zien is. Ondanks het feit dat het inderdaad een eiland betreft, waar de geschiedenis van de ukelele begint, is het er niet één van de 137 atollen en/of vulkanische eilanden uit de 50^e staat van de Verenigde Staten, zelfs nog niet één in de Stille Oceaan…. maar een eiland in de Atlantische Oceaan welke zich ongeveer 700km ten westen van de kust van Afrika en 850 km ten zuidwesten van de Portugese kust bevindt.

Madeira, ik hoor u nu denken, Madeira, en jawel hoor…een klein bergachtig eilandje in de Atlantische Oceaan ligt de daadwerkelijke geboorteplaats van onze geliefde ukelele.

Madeira met haarsteile rotswanden en vrijwel geen zandstranden heeft een mild tropisch klimaat en maakt deel uit van een vulkanische archipel en autonome regio Madeira van Portugal. Ondanks het feit dat het zwaar beboste eiland ooit een bloeiende houtindustrie had en niet te vergeten een lange geschiedenis in het maken van meubels, staat het eiland het best bekend om zijn versterkte Sherry-achtige drank die vooral populair was op lange zeereizen omdat deze sterke Madeira-wijn voor langere tijd houdbaar was.

Twee eeuwen geleden was Madeira een populaire toeristische trekpleister voor de Europese bezoekers die werden aangetrokken door het schilderachtige landschap en de exotische flora. Bezoekers werden vermaakt door de muziek die gespeeld werd in de straten van Funchal, de  grootste stad en tevens hoofdstad van het eiland. Omdat er in het hete klimaat geen ingekapselde ramen waren op de huizen, moet het moeilijk zijn geweest om niet vlagen van de muziek op te vangen dat dag en nacht leek door te gaan. Lokale muzikanten speelden Waltzen, Mazurkas en Folk muziek op een Spaanse gitaar en een klein viersnarig gitaar-achtig instrument genaamd de Machete (uitgesproken als “Ma-chet”) ook bekend als de Braguinha of de “Machete de Braga” vernoemd naar de stad in het noorden van Portugal, waar het instrument is ontstaan.

Helaas werd Madeira in het midden van de 18^de eeuw getroffen door armoede, honger en een reeks van natuurrampen die hebben geleid tot het instorten van de wijnindustrie wat van het eiland meer een plek maakte om aan te ontsnappen dan een plek voor gezinnen om een toekomst te bouwen. Met als gevolg dat werkloze Madeirezen hun overvolle thuisland verlieten om elders te settelen en een nieuw en beter leven te kunnen beginnen. Terwijl in Madeira alles leek in te storten, bloeide er in the Sandwich Islands, dat was hoe Hawaï toentertijd bekend stond, waar de suikerindustrie begon te floreren.

In 1874 verscheepten bewoners van Hawaï gemiddeld 25 ton suiker naar het vasteland al alleen. Maar er was een probleem, na decennia van kolonisatie uit Europa en de daarbij geïntroduceerde ziektes was de inheemse bevolking in verval met als gevolg dat er een tekort aan werknemers was in de plantages en te weinig om de fabrieken te bemannen. De wanhoop zorgde ervoor dat er wereldwijde zoektocht naar arbeid ontstond, een zoektocht die uiteindelijk de Portugese eilanden had bereikt. Ambtenaren uit Madeira hadden geen problemen met het vinden van zowel mannen als vrouwen die maar al te bereid waren om een driejarig contract te aan te gaan om te werken in de velden van Hawaï. In aanvulling op het loon van $6 tot $10 per maand kregen de emigranten kost en inwoning.

Onder de meer dan 25.000 Madeirezen die in de late jaren 1800 naar Hawaï kwamen, waren er ook drie ambachtelijke houtbewerkers uit Funchal. De veertig jarige Manuel Nunes, de zevenendertigjarige Augusto Dias en de achtentwintigjarige Espirito Santo. Zij begonnen samen met hun familie aan een zware vier maanden lange reis naar Oahu aan boord van het Britse schip SS Ravenscrag. Wat zij op dat moment niet voor mogelijk hadden gehouden was dat dit avontuur hun niet alleen welvaart zou brengen maar ook zou leiden tot de creatie van een geheel nieuw instrument en daarbij een heel andere dimensie aan de muziek zouden toevoegen.

Het was in Augustus op een rustige zaterdag in 1879 dat de arme zeezieke immigranten eindelijk aankwamen in Honolulu Harbor. Ze waren amper aangemeerd toen één van de passagiers, een talentvolle muzikant genaamd Joao Fernandes, in dansen en zingen uitbarstte van blijdschap dat ze veilig en wel waren aangekomen. Fernandes was zeer getalenteerd, zozeer dat hij een lied maar één keer hoefde te horen om het daarna op geleende Machete van een medepassagier kon spelen. Hij had zijn medepassagiers vermaakt tijdens de lange zeereis met mooie melodieën en het tokkelen van prachtige tonen. Maar hij was niet de enige aan boord van het schip wat een instrument kon bespelen. Slechts een paar weken na aankomst stond er een item in het staatsblad van Hawaï “The Hawaiian Gazette” namelijk: De onlangs gearriveerde Madeira immigranten vermaken onze bevolking met hun nachtelijke straat optredens. De muzikanten zijn talentvol en spelen op instrumenten wat lijkt op een kruising tussen een gitaar en een banjo met een warm geluid dat onze straten en harten verwarmd.

Nunes, Dias en Santo gingen aan het werk op de plantages in Hawaï, Maui en Kauai. Na een lange dag werken gingen de drie rechtstreeks door naar Honolulu met de ambitie om terug te keren naar hun passie in ambachtelijke houtbewerking. Het geluk lachte deze drie ambitieuze mannen toe want in Honolulu begon deze markt dan ook te groeien en de houtbewerking zaken schoten de lucht uit. Nunes en Santo kregen banen bij Hawaï ’s grootste meubelwinkel namelijk de Pioneer Furniture House. Dias daarentegen was druk bezig met zijn eigen kleine houtbewerking winkel in 1884, in Honolulu ’s Chinatown district. Hij maakte niet alleen meubels, hij maakte ook muziekinstrumenten.

Binnen een jaar had ook Nunes zijn eigen winkel geopend slechts drie straten verderop. De beide heren Dias en Nunes maakten reclame voor hun eigen zaak in de lokale kranten. Dias beschreef zichzelf als “maker van gitaren, machetes en alle snaarinstrumenten”. Nunes kondigde zijn bedrijf aan als een “meubelmaker’s winkel van snaarinstrumenten, gitaren en machetes.”

Naast het bouwen van instrumenten hadden alle drie de mannen nog een manier gevonden om inkomsten te genereren namelijk tweedehands instrumenten verkopen, repareer werk en het verkopen van snaren. Dias gaf zelfs muzieklessen.

Het is onduidelijk of deze drie mannen ooit een instrument gebouwd hadden voordat ze een nieuw leven begonnen in Hawaï. Er zijn wel speculaties (maar geen bewijs) dat Nunes misschien familie was van Octavianno Joao Nunes de Paixao (1812 – 1874), een van Madeira’s meest succesvolste instrumenten bouwer. De meest logische verklaring is dat Nunes, Dias en Santo begonnen met het bouwen van instrumenten naast hun gewone houtbewerking baan om bij te verdienen. Ondanks hun gebrek aan expertise op gebied van gitaar bouwen was het duidelijk te zien en te horen aan de kwaliteit van de instrumenten dat deze Madeirezen heel goed wisten waar ze mee bezig waren.

De eerste gedocumenteerde vermelding van een instrument dat overduidelijk een ukelele was kwam slechts 10 jaar nadat het schip met de Madeirezen aanmeerden op Oahu. Dus…de grootste vraag is dan ook wie heeft de eerste ukelele gebouwd? Eerlijk gezegd weet niemand dat. Alle drie de houtbewerkers maakten machetes die heel wat van ukeleles weghadden en Santo adverteerde dat hij gitaren van alle maten kon maken. Nunes beweerde dat hij de ukelele had uitgevonden en zette dat dan ook onverschrokken in de krant advertenties en zette het zelfs dapper op de labels van zijn instrumenten.

Welk deel Nunes, Dias of Santo hadden in de creatie van de ukelele weten we niet zeker maar het is zeer waarschijnlijk dat de eerste echte ukeleles hybride instrumenten waren: een mashup van de machete en een ander klein Portugees instrument, de vijf-snarige Rajão. De fijne vorm en het silhouet van de machete zowel als de zeventien fretten op de hals voorzag de basis voor de vorm van de ukelele. Maar de D-G-B-D stemming werd niet gebruikt, in plaats daarvan kreeg de ukelele de stemming van de bovenste vier snaren van de rajão: G-C-E-A minus de vijfde snaar wat een lage D is.

Waarom precies deze stemming?

“Wanneer en waarom de stemming was veranderd naar G-C-E-A is een van die mysteries dat altijd naar meer vragen dan antwoorden leidt”. Geschreven in het boek uit 2012 “The Ukelele: A History” door de wijlen John King. Een ander belangrijk element dat de Hawaiiaanse ukeleles onderscheidt van hun Portugese broeders is de materiaal waarvan ze gemaakt zijn. Machetes en Rajãos zijn kenmerkend gebouwd met sparrenhout en de body is gemaakt van jeneverstruik en ander licht hout. Alle vroege ukeleles waren vrijwel allemaal gemaakt van koa, een gouden honing bruine plant die traditioneel gebruikt werd voor meubelen en ander kwalitatief koopwaar. Ukeleles, zoals sommige gemaakt door Jose do Espirito Santo, waren gemaakt van bijzonder mooie koa en had vaak dezelfde soort decoraties als wat je op de machete ook vond. De body en de top van de ukelele is zo dun dat de ukeleles heel licht zijn ondanks dat produceren ze een aardig duidelijk geluid voor hun geringe afmeting.

Het hebben van een unieke naam is iets anders dat helpt bij het onderscheiden van de vroege ukeleles en andere instrumenten maar we weten helaas niet zeker waar de naam daadwerkelijk vandaan komt. Er zijn genoeg verhalen maar hier is een redelijk rationele verklaring: Het woord Ukelele bestond al voordat het de definitie snaarinstrument had. Een woordenboek daterend uit 1865 omschreven als vlooi van een kat. Een plaag die zich decennia eerder zijn weg naar het eiland had gevonden. Rond 1900 bedacht auteur Jack London dat ukelele de Hawaiiaanse naam was voor springende vlo maar ook een klein muzikaal instrument dat veel weg heeft van een kleine gitaar.

Zes jaar later schreef de talentvolle ukelele speler Ernest Kaai in zijn boek wat ukelele instructies bevatte dat de Hawaiianen een manier van spelen hadden ontwikkeld wat je haast kon vergelijken met het springen van een vlo, zo soepel en snel ging, vandaar de naam ukelele.

Wat dan ook de woordherkomst mag zijn, vraag naar het interessant compacte instrument groeide als een vuur, gedeeltelijk te danken aan één van de eerste kampioen ukelele speler namelijk niemand minder dan Hawaiis laatste koning, David Kalakaua.

Kalakaua en zijn koningin Emma, en de toekomstige koningin Lili’uokalani (die overigens ook een van de meest gekoesterde liedjes uit Hawaii had geschreven, “Aloha Oe”) waren allemaal talentvolle muzikanten en sponsoren van de muziek kunst. Hun steun en reclame van de ukelele moedigden andere Hawaiianen aan om ook het instrument te bespelen en hun eigen stijl te ontwikkelen. Kalakaua had de wens om dan ook de ukelele en zijn warme geluid te laten horen bij koninklijke evenementen en heeft zichzelf leren spelen op dit petite instrument en als gevolg haalde hij regelmatig de ukelele tevoorschijn en speelde op zijn eigen informele bijeenkomsten.

“We gingen dan naar de koning zijn eigen bungalow waar veel mensen kwamen. Veel Kanakas (Native Hawaiianen). Uiteraard waren het geweldige feesten en we hadden eten en drinken in overvloed. Hula danseressen en uiteraard heel veel muziek. En het mooiste was, Koning Kalakaua betaalde voor alles!”: Musicus Jaoa Fernandes vertelde in 1922 aan de Paradise of the Pacific magazine.

Het was duidelijk dat King David zijn bijnaam die tot op heden nog steeds genoemd wordt: “The Merrie Monarch” verdiend had. Terwijl er een nieuwe generatie ukelele bouwers winkels openden in Hawai verdwenen de originele gitaarbouwers langzaam maar zeker. Het was 1900 toen Santo zijn winkel had gesloten maar dat hield hem niet tegen om vanuit huis zijn geliefde houtbewerking voort zetten tot aan zijn dood. Voor Dias was het jaar 1900 alles behalve een mooie herinnering aangezien dezelfde brand die Honolulu’s Chinatown verwoestte ook zijn winkel had vernield. Nunes de meest productieve gitaar bouwer van het stel zette het bouwen van instrumenten nog voor vele jaren voort. Hij leerde talloze ambachtsmannen de kunst van ukelele bouwen, inclusief zijn eigen zoon Leonardo, die uiteindelijk de Nunes factory in Los Angeles runde tot het jaar 1930. Een andere leerling van Nunes genaamd Samuel Kamaka opende zijn eigen eenmanszaak in 1916.

En nu, 100 jaar later op South Street in Honolulu staan The Kamaka Ukelele en Guitar works waar het harde werk van onze drie Portugese immigranten wordt geëerd en voortgezet. Deze drie mannen die Hawaiise Muziek voor altijd zouden veranderen en de wereld het geschenk gaven van de “Springende Vlo.”